Konsultacje społeczne to proces, w którym przedstawiciele władz gminy przedstawiają mieszkańcom swoje zamierzenia dotyczące ich w sposób bezpośredni lub pośredni. Konsultacje społeczne pozwalają nawiązać dialog z mieszkańcami. Tym samym pozwalają w wielu przypadkach uniknąć problemów i konfliktów społecznych i wzmacniają legitymizację decyzji.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami samorząd gminny jest zobowiązany przeprowadzić konsultacje społeczne w wypadkach określonych ustawowo oraz w innych sprawach ważnych dla lokalnej społeczności.

Konsultacje społeczne jako proces składają się z następujących etapów:

1. informowanie mieszkańców o planowanych  przedsięwzięciach;
2. prezentacja projektów,  planów itp. wraz z ich konsekwencjami;
3. uzyskanie opinii od mieszkańców/interesariuszy;
4. analiza opinii uzyskanych podczas konsultacji;
5. poinformowanie o podjętej decyzji.

W praktyce, sposób prowadzenia konsultacji z mieszkańcami gminy Radzymin określają uchwały Rady Miejskiej i zarządzenia Burmistrza, które regulują zasady i tryb przeprowadzania konsultacji, obowiązujące procedury, zakres czasowy i merytoryczny.

Konsultacje społeczne pełnią bardzo ważne  funkcje społeczne.  Są to:

1. funkcja Informacyjna – polegającą na dostarczaniu mieszkańcom informacji o planowanych przedsięwzięciach;
2. funkcja partycypacyjna – polegająca na współudziale mieszkańców w różnego typu decyzjach z zakresu zarządzania gminą;
3. funkcja identyfikacyjna – polegającą na określaniu potrzeb i interesów mieszkańców;
4. funkcja kreująca i korygująca  – polegającą na poszukiwaniu nowych (często lepszych) rozwiązań  oraz zmianie dotychczasowych polityk publicznych - w oparciu o wnioski wynikające z konsultacji społecznych;
5. funkcja organizacyjna – polegająca na poprawie usług publicznych w oparciu o oceny przedstawiane przez mieszkańców podczas konsultacji społecznych;
6. funkcja edukacyjna – polegająca na zwiększeniu wśród mieszkańców wiedzy na temat partycypacji społecznej;
7. funkcja prewencyjna – polegająca na  zmianie/ weryfikacji planowanych przedsięwzięć – tak aby odpowiadały one w jak największym stopniu oczekiwaniom i potrzebom społecznym.

Obowiązek prowadzenia konsultacji społecznych wynika z zasad ustawy zasadniczej - Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, do których zaliczamy  w szczególności:  

1. zasadę suwerenności narodu;
2. zasadę demokratycznego państwa prawnego;
3. zasadę społeczeństwa obywatelskiego;
4. zasadę społecznej gospodarki rynkowej.  

Z rozdziału II Konstytucji RP wynika również, że każda osoba pozostająca pod ochroną prawa polskiego może swobodnie wyrażać swoje poglądy, pozyskiwać i rozpowszechniać informacje, składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby (za jej zgodą) do organów władzy publicznej oraz organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej oraz korzystać z prawa dostępu do informacji o stanie i proces Obowiązek przeprowadzania obligatoryjnych  konsultacji społecznych wynika z wielu aktów prawnych. Zaliczamy do nich między innymi:  

1. ustawę o planowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. w zakresie konsultowania przez organ samorządu gminnego z mieszkańcami gminy studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego;
2. ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 r. w zakresie obowiązku organów administracji publicznej konsultowania z organizacjami pożytku publicznego projektów aktów normatywnych dotyczących celów statutowych tych organizacji oraz konsultowania z radami pożytku publicznego (utworzonymi przez jednostki samorządu terytorialnego) projektów aktów normatywnych dotyczących realizacji zadań publicznych;
3. ustawę o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. w zakresie obowiązku opracowywania i realizacji powiatowych i wojewódzkich strategii rozwiązywania problemów społecznych w oparciu o wyniki konsultacjach przeprowadzonych odpowiednio z gminami z obszaru danego powiatu oraz powiatami z obszaru danego województw;
4. ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. w zakresie obowiązku prowadzenia przez władze publiczne polityki rynku pracy we współpracy i na podstawie dialogu z partnerami społecznymi;  
5. ustawę o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 r. w zakresie obowiązku organów administracji publicznej konsultowania ze społeczeństwem dokumentów planistycznych.

Szczególne znaczenie mają regulacje dotyczące konsultacji społecznych zawarte w treści ustaw samorządowych:

• tworzenia, łączenia, dzielenia i znoszenia gmin (powiatów) oraz ustalania ich granic;
• nadawania gminie lub miejscowości statusu miasta i ustalania jego granic;
• ustalania i zmiany nazwy gmin (powiatów) oraz siedziby ich władz;
• utworzenia oraz określenia struktury organizacyjnej i zakresu działania gminnej jednostki pomocniczej.

Gmina może przeprowadzać fakultatywne konsultacje społeczne w każdej sprawie – ważnej dla wspólnoty gminnej.

Realizacja konsultacji społecznych powinna przebiegać  w oparciu o ważne zasady i wartości, do których zalicza się :

1. działanie dla dobra publicznego - konsultacje są prowadzone w interesie publicznym dobro publiczne wyraża interes wspólnoty samorządowej;
2. subsydiarność (zasada pomocniczości) – oznacza, że dany szczebel władzy realizuje tylko te zadania publiczne, których efektywnie nie jest w stanie zrealizować szczebel niższy;
3. zaufanie do obywatela i partnerstwa – konsultacje powinny umożliwiać wszystkim zainteresowanym wyrażanie opinii i współdecydowanie we wszystkich obszarach, w których jest to możliwe, co buduje zasadę partnerstwa mieszkańców z lokalnymi władzami;
4.  niezależność stron konsultacji – wszystkie podmioty biorące udział w danych konsultacjach są  suwerenne we wzajemnych relacjach;
5. jawność – cała procedura konsultacji powinna być podawana  do publicznej wiadomości;
6. powszechna dostępność – do procesu konsultacji włączana jest cała społeczność lokalna;
   w przypadku konsultacji adresowanych do wąskiego grona należy zadbać o wyczerpujący dobór adresatów konsultacji;
7. wieloetapowość -  stworzone są warunki udziału w konsultacjach  wszystkim zainteresowanym partnerom na każdym etapie konsultacji;
8. mierzalność - kryteria oceny wyników konsultacji powinny być mierzalne;
9. obiektywizm – procedura konsultacji jest realizowana w oparciu o kryteria merytoryczne;
10. racjonalizm i efektywność – konsultacje powinny być tak zaplanowane aby strony biorące w nich udział mogły swobodnie i świadomie wyrażać swoją opinię i podejmować decyzje na dany temat;
11. profesjonalizm – konsultacje powinny być prowadzone w oparciu o opracowana metodologię  minimalizującą powstawanie błędów;
12. różnorodność form – różnorodne narzędzia i metody wpływają na skuteczność i efektywność konsultacji;
13. przejrzystość – przedmiot konsultacji, cele, procedura powinny być jasno określone i zrozumiale dla wszystkich stron konsultacji;
14. zintegrowanie – konsultacje powinny być zintegrowane z procesem planistycznym i projektowym, dostateczne ramy czasowe – termin konsultacji powinien być tak określony, aby każdy zainteresowany podmiot mógł wziąć w nich aktywny udział;
15. ewaluacja przebiegu konsultacji – przebieg konsultacji powinien być poddany ocenie pod kątem zgodności osiągniętych wyników z przyjętymi założeniami.

Cele konsultacji społecznych zależą przede wszystkim od przedmiotu konsultacji, a prawidłowe ich określenie wpływa w bezpośredni sposób  na  przebieg i  skuteczność  całego procesu.  

Wyróżnia się następujące cele konsultacji społecznych:

1. informowanie - wiąże się  z przekazaniem do publicznej wiadomości informacji o zamierzeniach i planach  władz. Bardzo istotny jest termin przekazania komunikatu – wczesna i pełna informacja umożliwia interesariuszom  aktywny udział w całym procesie konsultacyjnym;
2. zebranie informacji poszerzających wiedzę o problemie - w celu identyfikacji problemu i uzyskaniu większego rozeznania pozwalającego  prowadzić konsultacje od etapu przygotowania założeń do danego projektu.
3. artykulacja potrzeb mieszkańców (interesariuszy) – wiąże się z uwzględnianiem w różnych politykach społecznych , dokumentach strategicznych itp. oczekiwań i potrzeb mieszkańców;
4. zapobieganie konfliktom społecznym (rozwiązywanie konfliktów i niwelowanie ich skutków) -  poprzez przeprowadzenie szeregu działań informacyjnych, edukacyjnych itp.
5. uzyskanie akceptacji społecznej – cel dający mieszkańcom poczucie podmiotowości, legitymizuje decyzje władz;
6. udział mieszkańców i grup docelowych w formułowaniu i wyborze ważnych celów – w obszarze zadań i usług publicznych, które zaspokajają potrzeby zbiorowe i indywidualne mieszkańców;
7. ocena skutków decyzji  - realizacja tego celu polega na  zebraniu danych pozwalających oszacować koszty i korzyści wynikające z realizacji  danego przedsięwzięcia/projektu;
8. poznanie opinii mieszkańców - jest to cel  główny konsultacji, stanowiący niejednokrotnie podstawę dla planowania przedsięwzięcia. 

Do najpopularniejszych metod konsultacji społecznych można zaliczamy:

1. publiczne wezwanie do zgłaszania opinii - polega na podaniu do publicznej wiadomości tematu konsultacji społecznych z wezwaniem do zgłaszania uwag - drogą korespondencyjną (poczta elektroniczna, poczta tradycyjna) z zastosowaniem  formularza;
2. publiczne spotkania z mieszkańcami, czyli  otwarte spotkania, o których mieszkańcy informowani są  poprzez okolicznościowe  ogłoszenia, obwieszczenia i zaproszenia do udziału w spotkaniach;
3. wysłuchanie publiczne - polega na zaproszeniu do udziału w spotkaniu konsultacyjnych wybranej grupy osób albo przedstawicieli organizacji. Konsultacje tego typu nie mają więc charakteru otwartego dla wszystkich;
4. jakościowe badania opinii publicznej - jest to metoda oparta o narzędzia statystyczne i naukowo opracowaną metodykę;
5. konsultacje eksperckie – polegają na włączeniu do procesu konsultacji niezależnych osób, które mogą zaprezentować opinię „zewnętrzną” w stosunku do możliwych stanowisk prezentowanych przez władzę lokalną i  interesariuszy;
6. warsztaty obywatelskie i konferencje – metoda ma przede wszystkim na celu wypracowywanie wspólnych stanowisk w trakcie wspólnych spotkań;
7. wizyty studyjne - metoda polegająca na prezentacji przedstawicielom mieszkańców podobnych rozwiązań wdrożonych na innym  terenie.
8. badania reprezentatywne - czyli standardowe badania opinii publicznej oparte na założeniach statystycznych. Zaliczamy do nich np. sondaże;
9. referenda - forma demokracji bezpośredniej, w której udział mogą wziąć wszyscy obywatele posiadający zdolność prawną.